FUNDAMENTO DEL PROGRAMA UKANAKATA
Jichha pacha sociedades democráticas ukanakana trayectoria compleja uñt’aña taypina, sociedad industrial, burocracia estatal ukatxa yatxatata yatiñanaka lurañampi jani jaljata. Kuna jach’a mayjt’awinakas aka organizacion social ukanx utjani ukax yatiñan mayjt’awinakaruw puriyani ukatx mayjt’ayarakiniwa. Kunjamatix jiwat thakhinakax yatiñan jiwat thakhinakax ukhamarakiwa, jerarquías sociales ukat instituciones ukanakan lurañ tuqit ch’axwawinakax natural, social ukat psíquico ukanakan mayacht’asiwip interpretación ukan ch’axwawinakawa. Estructuras sociales ukan legitimidad jan ukax ilegitimidad satäkis ukax taqi cast lupꞌiwinacat ukanakat juti, jichhürunakanx jach’a aparatos de conocimientos ukat yatiyäwi ukanakan luratawa.
Jach’a yatiqañ utanakax mayacht’asisaw walja, jan uñt’at ukat kunayman askichäwinak amuyt’apxi, ukax taqi jaqinakan pachamamamp chikt’atätapat experiencianakapat uñstayatawa. Chꞌama ukat yanqhachawi ukanakax relaciones sociales ukat políticas ukanakan utji ukax janiw uka sociedades jerárquicas ukanakar mayachthapiñatakix wakiskiti. Kunjamas jist’antat estatutos amuytꞌawi yatxatawinaca ukanakax mayjt’aysna, experiencias ukanakan frescurap garantizañataki, jan aparato de poder ukampi, kawkhantix niveles simbólicos ukanakax cientificonakatx juk’amp attención katuqapxi, kunjamatix experimentos matrixados por modernas tecnologías ukanakax ukhama? Kunjamas enfoques interdisciplinarios ukanakax kunayman yatiñanak lurañ uñt’ayañax wakisispa, nayratpach jan uñt’at jan ukax marginado yatiñanak uñt’ayasa? Jiwasax uñjtanwa aka trayectoria ukax mayj mayjawa, kunapachatix kunayman sociedades colonizadoras ukat sociedades ukanakax navegación europea tuqi colonizados ukanakat amuyt’apxtan ukhaxa.
Aka thaqhix ukan yaqhip resonancias ukanakap amuyañax caso brasileño ukatakix mä amtawiwa aka Programan ukat wali askïspawa singularidades uñacht'a colonización y exclusión para los colonizados uka toqita. Ukhamatwa, Programa ukan mä fundamento epistemológico ukax mayjt’ayañax wakisi, kunatix ciencia moderna ukan uñstatapatxa, mä jachꞌa jaljaña lurawi ukaw utt’ayasiwayi jakawi jatxataña ukat taqi cast yatxatawinaka usuriña ukat yanaka. Aka jaljawixa luratarakiwa representaciones de sectores ukanakata, ukanakaxa chimpupxi dominación sobre la comprensión de la naturaleza y relaciones sociales, ukaxa jan walt’ayiwa yatiñanaka jani yäqata jan ukaxa jani uñjata cientificonakana. Mä juk’a arunxa, mä yatiñan hegemonía, walja kutix jach’a jach’a tukuñat sipanx juk’amp jach’a jach’a tukuña, ukax colonialismo ukan 16n pacha maratpach lurat transformación sociales ukanakamp uñstaski. Aka hegemonía ukax fundamentos políticos ukax mä concepción limitada de democracia ukan utt’ayatawa, ukax mä jachꞌa jaljaña lurawi ukaw Alaya ukat Aynacha uksankir jaqinakamp culturas ukanakamp utjayawayi. Uka jaqinakan sarnaqawipax walja kutiw maynit maynikam jan yatiñampi, jan yäqasiñampi, yaqhachasiñampi, nuwasiñampi ukat nuwasiñamp phuqhantatänwa.
Qhipa uñstawinacanxa ukanx ch’amampi lurañanaka ukat kunayman sujetos sociales ukanakan mayacht’asiwipanx wali jach’a mayjt’awinakaw utjawayi. Diferenciado reclamaciones ukanakatakix chiqa jist’arañaw wakisïna ukatx khitinakatix jan representación ukanipki ukanakarux porciones de poder ukanakax jaljañaw wakisïna. Ukatwa, khitinakatï mayipkaspäna ukat khitinakatï ukham lurañ jarkʼatäpkäna ukanakan tʼaqanuqtatapatjja, chʼajjwañanakaw utjäna, ukatwa Nayra Régimen sat chʼajjwäwejj tukjäna. Mä revolucionario amtäwitpacha, 20n pachanx democracia ukax mä consigna universal ukar tukuwayi, ukampis ch’usa contenido ukar tukuwayi (Wallerstein, 2001). Democrática thaqhi ukat aka paradigma ukan yatiñanak lurañax juk’at juk’atw aka dilema histórico ukarux mä problema epistemológico ukar tukuyi, kunatix democracia ukan ch’usat tukutapax condicionan rol ukat yatiqañ chica ukat taqi cast achuwi ukanak qhipa patak maranakanxa.
Payïr Jach’a Ch’axwäw tukuyatatx pä aruskipäwiw yatxatirinakan juk’amp mayj mayj tamanakapamp chikancht’asipxäna: democracia munañamp ukhamarak universal viabilidad ukar thaqhañampi. Práctica democrática ukan mayjt’awipax Guerra Fría qhipat juk’amp interesampiw uñjasiwayi, juk’ampis adjetivos populares jan ukax liberales ukanakar atipt’atapata. Ukhamatx proceso de globalización ukax lurasiwa, prácticas democráticas locales ukat variaciones ukanakax Estados Nacionales ukanx juk’amp qhanaw uñstawayi, ukax tradiciones participativas ukanakar kutt’ayañatakiw jaytawayi, kunjamatix yaqhip niveles ukanx Brasil markanx (presupuesto participativo Porto Alegre uksanx), India markanx ( jist’araña castas ukanakana participación proceso político) ukhamaraki Bolivia (estructuración del Estado multiétnico).
Uka lurawi qhanancht’asaxa, kimsa jan walt’awiwa democracia tuqita yatiñanakanxa uñjasispa: universal viabilidad (Moore, 1966); mä sapa uñtasita uñstawi ukan utjatapa (Schumpeter, 1942) ukhamaraki estados nacionales ukanaka taypina mayjt awipa, ukaxa sarawinakampi ukhamaraki yatiñanakampi kutt ayaña tuqita uñakipatawa, ukaxa hegemonía atipir amuytꞌawi ukampi jiskꞌachata (Anderson, 1991). Aka qhipa amuyt’awitxa, kunayman chiqanakan ukhamarak kunayman yatiñan chiqanakan uñstayat yatiñanak específicos ukanakat yatxatäwinak jilxatayañaw wakisi, ukax jichha pachanx antropología, psicoanálisis, historia ukat literario ukanakan yatxatäwinakapa wa. Ley (Bobbio, 1986) ukatx Filosofía ukanx uka aruskipäwix qhanstawayxiwa juk ampis Lefort, (1986) jupan yanapt awinakapamp; Castoridis, (1986) ukat yaqhanakampi; Habermas, (1995) jupax Norte uksankir markanakataki ukatx Lechner, (1988); Borón, (1994) ukat Nun, (2000) jupanakax Sur uksankir markanakatakix, ukampis uka yatxatäwinakax nayrir lurawinakjamax pachpa modalidad ukaruw mantapxi, ukax razonamiento uka amuyunakax sitinaka ukanakaruw wasitat chiqanchapxi, ukhamat jaqinakan waljanïtapa ukat yatiñanakapar jan uñtꞌañataki . Jichhax jan walt’awix aka yatxatäwinakanx taqinitaki aski ukan amuyupar atipt’añawa ukat mä gramática cultural ukhamarak social uñstayañawa, innovación social ukar amuyañat sipansa, innovación institucional ukamp chikt’ata, mä arunx machaq institucionalidad democracia ukatakix janiw utjxiti instituciones estatales ukanakarukiwa limitata.
Ukatwa, aka Yatiqañ Tucuyañ Wakichawix ukax yatxatirinakaruw tantacht’i, jupanakax uka qꞌumiña uñaukipawix ukanakat apsut experiencianakat yatxatañ munapxi ukat mä jach’a ist’añ yapu yapu ukhamarak grabación ukar jist’arañ articulado en el triada de los vividos: mä katuyawi machaq yatiñanaka uñt’ayaña, yaqha dimensión ciencia ukat a kunayman costumbrenakampi aruskipt’aña yatiña. Metodología ukax saphinakapawa, oralidades ukanakan jikisiñapawa, ukax machaq qillqanta ukat uñacht'a formulacionanaka ukanakaruw jist’arasi, yatiñanakax democráticas ukat participativas ukanakat juti, kawkhantix yatiñanakax machaq arunakan mayacht’asipxi, ukax mä epistemología walja amuyunaka cultura tuqita kunjamatix política ukar uñacht’ayi yatxata ukaxa jilxati ukhamaraki ch’amampi chikachasiña: mä ecología de conocimientos ukaxa amuyatawa kunatixa jakaski ukatxa yatiñanakaxa kunaymana pachanakaru ukhamaraki chiqanakaru mayachasipxi ukatxa ukaxa fenómenos culturales ukanaka uñakipañatakixa jay satawa ukanakaxa ecosistema ukarjama mayachata ukaxa kamachi ukhamaraki jark’aqaraki jakawi, uñt’ayiwa jach’a purita jichhakamax jan yäqatäki uka experiencianakatxa, yatxatatanakan yatiñanakapampix ukat walja kasta yatiñanakampi aka planetan utjki ukanakamp jaljatapata.